Bảo đảm tính thống nhất giữa các quy phạm pháp luật trong hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay

Ảnh minh họa.

1. Đặt vấn đề

Nghị quyết số 48 - NQ/TW ngày 14/05/2005 của Bộ Chính trị về “Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020” đã khẳng định: “Xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật đồng bộ, thống nhất, khả thi, công khai, minh bạch…”; Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 2015 quy định nguyên tắc xây dựng, ban hành văn bản quy phạm pháp luật: “Bảo đảm tính hợp hiến, tính hợp pháp và tính thống nhất của văn bản quy phạm pháp luật trong hệ thống pháp luật”; Báo cáo Chính trị của Ban chấp hành Trung ương tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng đã chỉ ra rằng: “Tiếp tục hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa…; hoàn thiện hệ thống pháp luật…”. Tất cả những văn bản này đã cho thấy những đòi hỏi khách quan, sự cấp thiết và tầm quan trọng của việc hoàn thiện hệ thống pháp luật nói chung và hệ thống PLHS nói riêng.

Bộ luật Hình sự (BLHS) là văn bản quy phạm pháp luật đóng vai trò quan trọng, là cơ sở pháp lý vững chắc trong việc đấu tranh phòng, chống tội phạm, hướng dẫn các cơ quan bảo vệ pháp luật trong việc phòng ngừa, đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo vệ an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội, các quyền và tự do của con người, từ đó hướng tới giáo dục mọi công dân có ý thức tuân thủ, tôn trọng và chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật. Vì vậy, chính bản thân nội tại BLHS đòi hỏi tính thống nhất rất cao bởi nếu mất đi sự thống nhất thì các quy định trong nó sẽ bị mâu thuẫn, chồng chéo lên nhau, từ đó, không thể đảm bảo việc đồng bộ, nhất quán giữa các quy định của PLHS với các ngành luật khác. Như vậy, hệ thống PLHS nói riêng và hệ thống pháp luật nói chung không thể tạo ra sự điều chỉnh pháp luật một cách toàn diện, đồng bộ và hiệu quả. Khi đó, không chỉ người dân chấp hành pháp luật mà ngay cả các cơ quan thi hành và bảo vệ pháp luật sẽ gặp rất nhiều những khó khăn khi lựa chọn quy định nào để thực thi trong một hệ thống pháp luật bị rối tung, chồng chéo. Vì vậy, bản thân các quy định của pháp luật cũng phát sinh nhu cầu phải sửa đổi cho phù hợp, thống nhất. Qua đó, có thể khẳng định rằng một đạo luật hay một pháp lệnh có thật sự chất lượng, có thực hiện tốt được các nhiệm vụ đã được đặt ra, bảo đảm sự nhất quán trong lý luận và thực tiễn hay không một phần lớn nhờ vào tính thống nhất[1]. Một văn bản pháp luật bảo đảm tính hợp hiến và hợp pháp khi chúng phải có sự thống nhất chặt chẽ cả về nội dung và hình thức.

Trong lần pháp điển hoá thứ ba, BLHS năm 2015 sửa đổi bổ sung năm 2017 (gọi tắt là BLHS năm 2015) đã lĩnh hội, chắt lọc, tiếp tục thừa kế và phát huy những ưu điểm của BLHS năm 1985 và BLHS năm 1999. BLHS năm 2015 đã có nhiều thay đổi và những điểm mới, khắc phục được một số hạn chế trong các lần pháp điển hóa trước đây, có nhiều tiến bộ nhằm bảo đảm quyền con người, quyền công dân, hoàn thiện cả về kỹ thuật lập pháp hình sự. Tuy nhiên, bên cạnh đó, BLHS vẫn còn một số tồn tại, hạn chế chưa được khắc phục cả về phương diện nội dung và hình thức, được thể hiện qua tính thống nhất của nó. Do đó, với cách tiếp cận tính thống nhất dưới góc độ khoa học PLHS, bài viết bước đầu đã làm rõ nội dung của tính thống nhất trong PLHS, đánh giá được thực trạng của BLHS và từ đó đề ra được những kiến nghị để tiếp tục hoàn thiện BLHS hiện hành, hướng tới xây dựng một BLHS tương lai một cách hợp lý về mặt thực tiễn, chặt chẽ về mặt khoa học, cấu trúc và bảo đảm tính thống nhất xuyên suốt, từ đó, góp phần đấu tranh phòng, chống tội phạm đạt hiệu quả cao, cũng như bảo đảm thực hiện tốt các chức năng của luật hình sự[2].

2. Khái niệm, phân loại tính thống nhất trong pháp luật hình sự

2.1. Khái niệm

Từ điển Tiếng Việt định nghĩa: “Thống nhất: 1. Hợp lại thành một khối, có chung một cơ cấu tổ chức, có sự điều hành chung; 2. Làm cho phù hợp với nhau, không mâu thuẫn với nhau”[3]. Do đó, tiếp cận tính thống nhất dưới góc độ khoa học luật hình sự, chúng tôi đưa ra một khái niệm đang nghiên cứu như sau: Tính thống nhất trong PLHS được hiểu là sự phù hợp, sự đồng bộ trong các quy định của PLHS về nội dung và hình thức.

2.2. Phân loại

Như vậy, từ khái niệm về tính thống nhất trong PLHS đã nêu, cùng với nhận thức về tầm quan trọng của tính thống nhất như “sợi chỉ đỏ” xuyên suốt các quy định của PLHS và thực trạng quy định PLHS Việt Nam hiện hành, chúng tôi chỉ ra các đặc điểm phản ánh sự phân loại như sau:

Một là, tính thống nhất phải được thể hiện và bảo đảm giữa các điều, các khoản của điều luật; giữa các quy định của Phần chung; giữa các quy định của Phần các tội phạm; và giữa các quy định của Phần chung với Phần các tội phạm - mối quan hệ thống nhất nội tại.

Hai là, sự thống nhất giữa luật nội dung (BLHS) và luật hình thức (Bộ luật tố tụng hình sự) của PLHS; giữa BLHS với các đạo luật khác (Bộ luật dân sự, Bộ luật lao động…); giữa BLHS với các văn bản dưới luật - mối quan hệ thống nhất đồng cấp.

Ba là, bảo đảm tính thứ bậc của giá trí pháp lý mỗi văn bản (văn bản có hiệu lực pháp lý thấp thì phải phù hợp với văn bản có hiệu lực pháp lý cao, ở đây Hiến pháp là văn bản pháp lý cao nhất) - mối quan hệ thống nhất theo thứ bậc.

Bốn là, phải thống nhất giữa các quy phạm PLHS trong nước với chuẩn mực và khuyến nghị của quốc tế - mối quan hệ thống nhất ngoài[4].

Ngoài ra, chúng tôi cho rằng, gắn với quy định của PLHS, tính thống nhất còn phản ánh sự thống nhất về mặt nội dung (giữa BLHS với các đạo luật phòng, chống tội phạm có liên quan; giữa BLHS với các đạo luật chuyên ngành; giữa BLHS và các văn bản hướng dẫn; giữa BLHS và các văn bản có giá trị pháp lý thấp hơn phải phù hợp với Hiến pháp. BLHS phải quy định rõ đối tượng, chức năng, phương pháp điều chỉnh, phải bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể được PLHS bảo vệ...) và tính thống nhất về mặt hình thức (được thể hiện ở tính thống nhất trong Phần chung, tính thống nhất trong Phần các tội phạm và tính thống nhất giữa các quy định của Phần chung và Phần các tội phạm).

3. Thực trạng sự thể hiện tính thống nhất trong Bộ luật Hình sự năm 2015 hiện hành và một số kiến nghị hoàn thiện

Như vậy, bên cạnh những điểm mới trong BLHS năm 2015, nhìn nhận một cách khách quan, toàn diện, BLHS năm 2015 vẫn còn bộc lộ nhiều điểm hạn chế về tính thống nhất trên một số phương diện về mặt hình thức (như đã nêu), cùng với đó có cả về mặt nội dung mà dưới đây chúng tôi sẽ đề cập.

3.1. Trong Phần chung Bộ luật Hình sự và kiến nghị hoàn thiện

Bốn là, Điều 352 “Khái niệm tội phạm về chức vụ” thuộc Chương XXIII “Các tội phạm về chức vụ” đã đưa ra hai khái niệm khác nhau là tội phạm về chức vụ và khái niệm người có chức vụ. Như vậy, chủ thể của loại tội phạm này được xác định là người có chức vụ theo quy định của khoản 2 Điều 352. Tuy nhiên, xét thấy rằng có những điều luật được xếp vào chương này nhưng chủ thể của tội phạm đó không nhất thiết phải là người có chức vụ mới thực hiện được hình vi phạm tội như tội phạm tại Điều 364 “Tội đưa hối lộ” và Điều 366 “Tội lợi dụng ảnh hưởng đối với người có chức vụ, quyền hạn để trục lợi”.

3.3. Trong quy định của Phần chung và Phần các tội phạm Bộ luật Hình sự

Giữa các quy định của Phần chung và Phần các tội phạm BLHS luôn có mối quan hệ mật thiết, hữu cơ, tương hỗ với nhau. Có thể khẳng định như vậy vì các quy định Phần chung và các quy định của Phần riêng đều có chức năng chủ yếu là thực hiện nhiệm vụ chung của PLHS. Phần chung chính là cơ sở để áp dụng các quy định của Phần riêng trong thực tế. Tuy nhiên, giữa các quy định của hai phần này vẫn phản ánh thực trạng thiếu thống nhất của BLHS như sau:

Thứ nhất, Điều 8 BLHS năm 2015 có điểm mới so với BLHS năm 1999 đã bổ sung thêm một chủ thể mới của tội phạm là pháp nhân thương mại. Tuy nhiên, tại Điều 76 “Phạm vi chịu trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại” đã quy định về 33 cấu thành tội phạm của pháp nhân thương mại, như vậy có thể thấy hành vi của chủ thể mới này chỉ có thể xâm hại đến một số tội phạm xâm phạm trật tự quản lý kinh tế (Chương XVIII), môi trường (Chương XIX), an toàn công cộng, trật tự công cộng (Chương XXI)[12]. Vì vậy, có thể khẳng định pháp nhân thương mại không thể xâm phạm tới tất cả các khách thể loại như khoản 1 Điều 8 này đã quy định. Vì vậy, việc quy định ngang hàng chủ thể là cá nhân và pháp nhân thương mại trong quy định về khái niệm tội phạm là chưa hợp lý[13].

Thứ hai, theo quy định tại Điều 37 BLHS, trục xuất có thể được áp dụng vừa là hình phạt chính vừa là hình phạt bổ sung đối với người phạm tội là người nước ngoài. Tuy nhiên, rà soát toàn bộ nội dung Phần các tội phạm, chúng tôi nhận thấy rằng hình phạt này chỉ được quy định tại Phần chung mà không được quy định là hình phạt cho bất kì tội phạm nào được quy định tại Phần các tội phạm BLHS. Sở dĩ có sự không thống nhất này một phần là do tính chất phức tạp và nhạy cảm của việc xử lý chủ thể này. Nhà nước ta luôn tuân thủ và theo đúng chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng tăng cường, giao lưu, hợp tác quốc tế vì vậy việc áp dụng hình phạt trục xuất yêu cầu phải thật linh hoạt mà vẫn bảo đảm chủ quyền, an ninh quốc gia. Do đó, chúng tôi đề nghị sửa đổi đoạn 2 Điều 37 trong Phần chung để thống nhất với Phần các tội phạm về hình phạt này (khi được áp dụng là hình phạt chính hoặc hình phạt bổ sung).

Thứ ba, Điều 44, Phần chung BLHS quy định: “Công dân Việt Nam bị kết án phạt tù về tội xâm phạm an ninh quốc gia hoặc tội phạm khác trong những trường hợp do Bộ luật này quy định, thì bị tước một hoặc một số quyền công dân …” tức là nếu người nào xâm phạm đến an ninh quốc gia thì ngoài hình phạt chính có thể bị tước một vài (nhiều hơn một) các quyền cơ bản như đã nêu ở điều luật này. Còn tại Điều 122, Phần các tội phạm BLHS lại quy định về hình phạt bổ sung như sau: “người phạm tội quy định tại Chương này còn có thể bị tước một số quyền công dân, phạt quản chế, cấm cư trú từ 01 năm đến 05 năm hoặc tịch thu một phần hoặc toàn bộ tài sản". Như vậy, đối chiếu các quy định tại hai điều khoản này, chúng tôi thấy rằng BLHS còn chưa thống nhất về việc quy định số lượng hình phạt bổ sung được áp dụng đối với chủ thể xâm phạm loại khách thể này. Theo Điều 122 thì Tòa án có thể áp dụng ít nhất là hai hình phạt bổ sung còn theo quy định tại Điều 44 có thể được áp dụng một hoặc nhiều hơn một hình phạt bổ sung đối với chủ thể thực hiện tội phạm này. Do đó, cần sửa lại để bảo đảm tính thống nhất như sau: “Công dân Việt Nam bị kết án phạt tù về tội xâm phạm an ninh quốc gia hoặc tội phạm khác trong những trường hợp do Bộ luật này quy định, thì bị tước một hoặc một số quyền công dân (trừ trường hợp được quy định tại Điều 122 của Bộ luật này)…”.

Thứ tư, Điều 76 BLHS ghi nhận: “Pháp nhân thương mại phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm quy định tại một trong các điều 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 200, 203, 209, 210, 211, 213, 216, 217, 225, 226, 227, 232, 234, 235, 237, 238, 239, 242, 243, 244, 245, 246, 300 và 324 của Bộ luật này”. Pháp nhân thương mại là một chủ thể được bổ sung vào các quy định của PLHS trong lần pháp điển hoá thứ ba. Tuy nhiên, việc quy định thêm một chủ thể mới này cũng đòi hỏi việc nhất quán giữa các quy định về chủ thể của tội phạm một cách chặt chẽ và phải thống nhất, đồng thời những quy định mới này cũng phải có giá trị thực tiễn cao. Pháp nhân thương mại là một thực thể pháp lý khác hoàn toàn với thực thể sinh học. Chính vì vậy, việc quy định chủ thể tội phạm là pháp nhân thương mại chưa chính xác và chưa chặt chẽ. Chúng tôi đồng ý với quan điểm của GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa: “Pháp nhân thương mại không thể là chủ thể của thực hiện tội phạm mà chỉ có thể là chủ thể phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm do cá nhân (người) thực hiện. Do vậy, chỉ có thể có pháp nhân thương mại phải chịu trách nhiệm hình sự mà không có pháp nhân thương mại phạm tội theo đúng nghĩa”[14]. Theo đó, BLHS cần quy định rõ lại pháp nhân thương mại chỉ có thể liên đới chịu TNHS về hành vi phạm tội của người đại diện hoặc người được uỷ quyền của mình và BLHS phải có điều luật cụ thể mô tả được hoạt động của pháp nhân thương mại thì lúc đó mới có thể quy tội và áp dụng triệt để PLHS vào việc định tội danh và quy định hình phạt đối với pháp nhân thương mại.

4. Kết luận

Tóm lại, việc bảo đảm tính thống nhất của hệ thống pháp luật nói chung và hệ thống PLHS nói riêng có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Điều này phải được quy định thành một nguyên tắc, một yêu cầu quan trọng trong quy trình lập pháp. Bởi việc bảo đảm tính thống nhất của hệ thống PLHS sẽ giúp các cơ quan bảo vệ luật pháp định tội danh và quy định hình phạt đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, giúp hạn chế tối đa khả năng gây thiệt hại cho Nhà nước và cho xã hội, bảo đảm các quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể được PLHS bảo vệ. Do đó, để tiếp tục hoàn thiện BLHS hiện hành và hướng tới xây dựng một BLHS chặt chẽ cả về mặt nội dung và hình thức, bảo đảm tính thống nhất của hệ thống PLHS Việt Nam, bảo đảm yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm trong tình hình mới, chúng tôi đề xuất việc xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật cần có cả sự tham gia của những cơ quan hành pháp để đưa ra những quy định bảo đảm sự nhất quán trong cả lý luận và thực tiễn, cũng như cần có nhiều nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về BLHS để bảo đảm tính khoa học, tính minh bạch, tính hợp pháp và tính toàn diện hơn nữa.

TS. NGÔ NGỌC DIỄM

Khoa Luật – Trường Đại hoc Văn hóa Hà Nội

Ths. NGÔ HƯƠNG LY

Khoa Luật – Học viện Thanh Thiếu niên Việt Nam

Hoàn thiện pháp luật về đánh giá chứng cứ trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015