Bấy lâu nay, chúng ta cầm trên tay cuốn sách, đọc nội dung, biết tác giả. Nhưng đã mấy ai chợt nghĩ, để một tác phẩm đến được với độc giả, thì sách trải qua sự khai sinh như thế nào? Việc tác giả viết, bản thảo thành hình, biên tập, in ấn, phát hành… thực bao nhiêu việc phải làm để một cuốn sách có thể hiện diện trên giá sách.
Đó là nói chung về xuất bản đã bao chuyện hậu trường như vậy, huống hồ, là tìm hiểu về in ấn, xuất bản, phát hành sách và cả văn hóa đọc thời xưa cách chúng ta cả gần một thế kỷ, chắc lại càng khó biết bao. Nhưng với tác phẩm Những con chữ ngoài trang sách của tác giả Trần Đình Ba, do NXB Tổng hợp TP. HCM ấn hành nhân Kỷ niệm Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam lần thứ hai năm 2023, câu chuyện về xuất bản thời gian nửa cuối thế kỷ XIX đến 1945, lại hiện diện qua những chủ đề rất gần gũi, giúp độc giả có dịp nhìn lại một thời lịch sử hoạt động xuất bản của nước nhà.
Ở Những con chữ ngoài trang sách, giới hạn mốc thời gian một quãng lịch sử ra đời, phát triển của nghề xuất bản sách ở Việt Nam, kể từ khi kỹ thuật in chữ rời bằng máy của phương Tây du nhập sang nước ta vào nửa cuối thế kỷ XIX, cho đến tháng 8 năm 1945.
Được chia làm 3 phần với 48 bài viết theo dạng chủ đề, những mảnh nhỏ của hoạt động in ấn, xuất bản và phát hành sách cùng văn hóa đọc của Việt Nam được lần mở dần dần qua từng trang sách. Mỗi một bài viết giúp độc giả thời nay tiếp cận, biết và hiểu về những vấn đề dường như thuộc về hậu trường của nghề xuất bản.
Ở Phần 1 “Phía sau trang sách” tập trung nội dung về xuất bản ở Việt Nam từ nửa cuối thế kỷ XIX khi máy móc in ấn của phương Tây được người Pháp đưa sang Việt Nam. Việc ra đời các nhà in nhà nước nửa cuối thế kỷ XIX tạo nền cho xuất bản hiện đại. Sang đầu thế kỷ XX, xuất bản dần chuyển sang tay các nhà xuất bản công và tư, trong đó hai trung tâm xuất bản lớn ở Sài Gòn và Hà Nội. Nhưng đơn vị xuất bản lớn được đề cập đến có NXB Tân Dân, NXB Mai Lĩnh ở Hà Nội, Tín Đức thư xã ở Sài Gòn. Trung Kỳ cũng góp tiếng nói với Nhà in Tiếng Dân, Nhà in Qui Nhơn… Hoạt động phát hành sách qua hệ thống nhà sách, mối quan hệ tác giả - nhà xuất bản, dịch thuật các danh tác thế giới cũng được đề cập tới. Những con người, công việc góp phần làm nên sự hấp dẫn cho tác phẩm cũng được giới thiệu từ việc “điểm phấn tô son” làm bìa, vẽ tranh nội dung, viết lời tựa cho đến sửa chữ sai, lời đề tặng sách của tác giả…
Hoạt động trong thời gian bị thực dân Pháp, phát xít Nhật đô hộ, lĩnh vực xuất bản cũng bị chiếc “vòng kim cô” là kiểm duyệt bao vây, khiến nhiều tác giả, tác phẩm lao đao. Bài viết “Sách gặp bà kiểm duyệt” thông tin “Xuất bản, phát hành sách trước năm 1945, các sách yên ổn để phát hành khi nội dung không đụng chạm tới chính quyền thực dân, Nam triều hay phát xít Nhật. Còn một số sách đấu tranh cách mạng, hoặc bị quy chụp từ Sở Kiểm duyệt của thực dân sẽ bị thu hồi, cấm phát hành”. Những tác giả “vào tù ra khám” của thực dân, phát xít vì yêu nước như Phan Bội Châu, Trần Huy Liệu, Nguyễn An Ninh, Phan Văn Hùm… tác phẩm luôn bị để ý và nhiều cuốn bị cấm. Có thể kể đến Tuyên cáo quốc dân của Phan Bội Châu, Một bầu tâm sự của Trần Huy Liệu, Ngồi tù Khám Lớn của Phan Văn Hùm… Thậm chí, sách văn học cũng có cuốn bị cấm như tiểu thuyết Anh chỉ yêu em của Cuồng Sĩ bị cấm lưu hành, tàng trữ ở Trung Kỳ năm 1942.
Trong Phần 2 “Vui buồn giấy mực” giới thiệu đến độc giả nhiều hoạt động liên quan đến xuất bản. Nhiều nhà văn, nhà văn, tác giả, dịch giả tham gia xuất bản nhưng “đứt gánh” vì không biết kinh doanh hoặc ít vốn. Trong số họ có những tên tuổi quen thuộc Tản Đà, Huy Cận, Xuân Diệu, Nguyễn Đức Chính, Phạm Cao Củng… Những con mọt chữ cũng được điểm danh như Lê Văn Trương, Vũ Bằng, Nguyên Hồng, Tô Hoài, Vương Hồng Sển… Phần này cũng điểm qua những dòng sách thịnh hành thời đó, trào lưu làm sách Tết được khởi phát từ năm 1928 với sự tiên phong của Tân Dân thư quán, và cuộc triển lãm sách báo đầu tiên ở Việt Nam được tổ chức tại Sài Gòn năm 1942…
Sang Phần 3 “Cảo thơm lần giở”, chúng ta có dịp nhìn lại nhiều tấm gương yêu sách, đọc sách và cả quan điểm của họ về vai trò của sách vở trong đời sống. Vua Lê Thánh Tông thì cho rằng đọc sách giúp cho kẻ sĩ hiểu nghĩa lý, biết giữ mình; vua Minh Mạng thì xem trọng sách vở, cầu sách trong nhân gian không kém gì cầu hiền tài. Những tên tuổi của làng bút mực Thạch Lam, Thiếu Sơn cũng có những quan điểm hữu ích về cách đọc, sự đọc…
Với dung lượng gần 400 trang, tác phẩm Những con chữ ngoài trang sách là một tài liệu hữu ích giúp chúng ta hồi cố về lĩnh vực xuất bản với những hoạt động cơ bản in ấn, xuất bản, phát hành của ngành xuất bản trong gần 100 năm. Với cách trình bày theo dạng bài viết nhỏ, chia thành những vỉa chủ đề liên quan, độc giả sẽ gặp lại nhiều tác giả, tác phẩm mình từng được đọc, cũng như biết thêm nhiều câu chuyện liên quan đến họ. Trước khi có tên Chí Phèo, tác phẩm này đã bị ai đổi tên ở lần in đầu thành Đôi lứa xứng đôi? Sách Thế lực Khách trú và vấn đề di dân vào Nam Kỳ của Đào Trinh Nhất năm 1924 vì sao mới xuất bản đã hết sạch? Đó chỉ là một vài chỉ dấu nhỏ thú vị mà chúng ta có thể bắt gặp trong Những con chữ ngoài trang sách.
PV
