1. Quy định của pháp luật về quyền bào chữa của bị can, bị cáo
Quyền bào chữa của bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự là tổng thể các quyền mà pháp luật quy định, cho phép bị can, bị cáo có thể sử dụng nhằm phủ nhận một phần hay toàn bộ sự buộc tội của cơ quan tiến hành tố tụng, làm giảm nhẹ hoặc loại trừ trách nhiệm hình sự trong vụ án hình sự hoặc để bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của mình.
Các hình thức thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo đó là:
1.1. Bị can, bị cáo tự bào chữa
Quyền tự bào chữa là quyền năng tố tụng đặc thù của bị can, bị cáo được pháp luật ghi nhận và bảo đảm cho phép bị can, bị cáo tự thực hiện các hành vi tố tụng và quyền tố tụng để bảo vệ quyền và lợi ích của họ trước các cơ quan tiến hành tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án. Tự bào chữa là một trong những hình thức thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo và là nội dung quan trọng của quyền bào chữa trong tố tụng hình sự. Pháp luật cho phép bị can, bị cáo được tự mình thực hiện các hành vi tố tụng như đưa ra chứng cứ và những yêu cầu có lợi cho mình khi tham gia tố tụng mà không nhất thiết phải có sự tham gia của người bào chữa.
So với quy định tại Điều 49, Điều 50 Bộ luật Tố tụng Hình sự (BLTTHS) năm 2003, BLTTHS năm 2015 quy định bị can, bị cáo có một số quyền mới sau:
- Bị can có quyền được biết lý do mình bị khởi tố
Quy định này là một biểu hiện công minh, tiến bộ. Một người khi bị khởi tố với tư cách là bị can, họ phải biết tại sao mình bị khởi tố. Trường hợp bị khởi tố mà họ không phạm tội thì họ có quyền đưa ra các chứng cứ nhất định để chứng minh là mình vô tội; có quyền khiếu nại và yêu cầu cơ quan có thẩm quyền xem xét. Việc giải thích cho bị can quyền, nghĩa vụ và lý do mình bị khởi tố cũng chính là để bị can nắm bắt được thông tin, chủ động trong việc thực hiện quyền bào chữa của mình. Trách nhiệm giải thích cho bị can trong trường hợp này thuộc về Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và phải được ghi lại nội dung theo biên bản hỏi cung và đưa vào hồ sơ vụ án, đồng thời cũng giúp cho bị can biết được các quyền để chống lại khi bị xâm hại đến tính mạng, sức khỏe một cách trái pháp luật. Mặt khác, bị can có quyền được biết mình bị khởi tố về tội gì sẽ hạn chế được tình trạng ra quyết định khởi tố bị can một cách tùy tiện, thiếu căn cứ theo quy định của pháp luật.
- Bị can, bị cáo có quyền trình bày lời khai, trình bày ý kiến, không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội
Đây là một trong những quyền quan trọng của bị can, bị cáo và giải quyết được những bất cập trong các vụ án mà các cơ quan tiến hành tố tụng sử dụng lời khai bất lợi cho bị can, bị cáo hoặc chỉ sử dụng duy nhất lời nhận tội của họ để kết tội khi đưa ra truy tố, xét xử. Như vậy, bị can, bị cáo có quyền tự chủ về việc khai báo. Những gì bất lợi, họ có thể không buộc phải khai báo cũng như không buộc phải nhận mình có tội trước cơ quan tiến hành tố tụng hình sự. Khi làm việc với các cơ quan tố tụng, họ có thể không trả lời một số câu hỏi mà họ cho là chống lại họ và cũng không buộc phải khai nhận mình có tội, quy định này nhằm bảo đảm tính minh bạch của pháp luật, tạo sự nhận thức thống nhất trong quá trình lấy lời khai, hỏi cung.
- Bị can, bị cáo có quyền trình bày ý kiến về chứng cứ, tài liệu, đồ vật liên quan và yêu cầu người có thẩm quyền tiến hành tố tụng kiểm tra, đánh giá
Sau khi đưa ra những chứng cứ, tài liệu, đồ vật, yêu cầu, để có thể tự gỡ tội cho mình hoặc dùng làm tình tiết giảm nhẹ, bị can, bị cáo có quyền trình bày ý kiến của mình về những vật đó. Do vậy, HĐXX khi nhận được các chứng cứ, tài liệu, đồ vật do bị can, bị cáo cung cấp thì phải tiến hành kiểm tra, đánh giá khách quan để xác định các chứng cứ, tài liệu, đồ vật đó có phải là chứng cứ trong vụ án hay không và giá trị của nó trong việc xác định sự thật của vụ án.
- Bị can có quyền đọc, ghi chép bản sao tài liệu hoặc tài liệu được số hóa liên quan đến việc buộc tội, gỡ tội hoặc bản sao tài liệu khác liên quan đến việc bào chữa kể từ khi kết thúc điều tra khi có yêu cầu
Đây là một trong những quyền quan trọng của bị can, bảo đảm cho bị can xem xét tất cả những tài liệu liên quan đến việc buộc tội, gỡ tội cũng như việc bào chữa sau khi kết thúc điều tra để cho bị can biết mình bị buộc tội gì và bằng những chứng cứ nào. Từ đó mà bị can có thể thực hiện tốt quyền bào chữa của mình.
- Bị cáo có quyền đề nghị chủ tọa phiên tòa hỏi hoặc tự mình hỏi người tham gia phiên tòa nếu được chủ tọa đồng ý; tranh luận tại phiên tòa
Việc đề nghị chủ tọa phiên tòa hỏi hoặc tự mình hỏi người tham gia phiên tòa sẽ làm tăng tính chủ động cho bị cáo, giúp bị cáo thực hiện quyền bào chữa của mình được tốt hơn, việc hỏi cũng như đối chất trực tiếp tại phiên tòa sẽ là căn cứ quan trọng làm cho việc xét xử được khách quan, toàn diện, đầy đủ.
- Bị cáo có quyền được nói lời sau cùng trước khi nghị án
Sau khi chủ tọa phiên tòa tuyên bố kết thúc phần tranh luận, bị cáo được nói lời sau cùng. Quyền này tạo điều kiện và giúp bị cáo có thể đề nghị với HĐXX lưu ý đến những tình tiết, những chứng cứ có lợi cho bị cáo khi nghị án để có thể ra một bản án có căn cứ và hợp pháp. Quyền được nói lời sau cùng trước khi nghị án là một trong những bảo đảm pháp lý quan trọng để bị cáo thực hiện quyền bào chữa của mình, là quyền đặc thù mà pháp luật chỉ dành riêng cho bị cáo.
- Bị cáo có quyền xem biên bản phiên tòa, yêu cầu ghi những sửa đổi, bổ sung vào biên bản phiên tòa
Để tránh sai sót trong việc ghi chép lại quá trình diễn ra tại phiên tòa, bị cáo có quyền xem biên bản phiên tòa và yêu cầu ghi những sửa đổi, bổ sung vào biên bản đó, điều này đồng nghĩa với việc bị cáo đồng ý với quá trình xét xử nếu không có những yêu cầu bổ sung hoặc thay đổi khác.
- Bị cáo còn có các quyền khác theo quy định của pháp luật. Những quyền này sẽ được thể hiện rõ sau khi các văn bản hướng dẫn có hiệu lực.
1.2. Bị can, bị cáo nhờ người khác bào chữa
Quyền nhờ người khác bào chữa là quyền năng tố tụng đặc thù của bị can, bị cáo bào chữa cho mình thông qua sự giúp đỡ của luật sư, người đại diện hợp pháp của họ, bào chữa viên nhân dân hoặc trợ giúp viên pháp lý theo quy định của pháp luật. Trong thực tiễn vì những lý do khác nhau nên không phải bất cứ bị can, bị cáo nào cũng có khả năng tự bào chữa một cách có hiệu quả. Do vậy, pháp luật tạo điều kiện để họ thực hiện quyền bào chữa của mình bằng việc có thể nhờ người khác bào chữa. Nhờ người khác bào chữa là một hình thức thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo có hiệu quả và góp phần không nhỏ vào việc giúp cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết vụ án được khách quan.
2. Những hạn chế vướng mắc trong việc thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo
Thứ nhất, nói chung đại đa số người bào chữa đã tích cực sử dụng những biện pháp được pháp luật quy định để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị can, bị cáo nhưng cũng không ít những người bào chữa đã thực hiện nhiệm vụ của mình một cách hình thức, qua loa, đặc biệt là đối với những trường hợp bào chữa chỉ định.
Tại phiên tòa có người bào chữa còn phát biểu chung chung, không đi sâu vào việc phân tích, đánh giá các tình tiết, chứng cứ của vụ án có lợi cho bị cáo một cách cụ thể. Trình độ chuyên môn nghiệp vụ của một số người bào chữa còn yếu, kỹ năng từng hành nghề còn hạn chế. Có trường hợp người bào chữa nghiên cứu hồ sơ không kỹ và không chuẩn bị tốt bài bào chữa, nên lời bào chữa dài dòng, tản mạn, hời hợt, ý kiến trình bày không rõ, bỏ sót hoặc không làm nổi bật được những tình tiết, chứng cứ quan trọng có lợi cho bị cáo làm cho bị cáo không tin tưởng vào người bào chữa.
Thứ hai, BLTTHS đã khắc phục hạn chế của quy định trước đây là quy định cho phép người bào chữa tiến hành thu thập chứng cứ, tài liệu. Tuy nhiên, hoạt động thu thập chứng cứ, tài liệu của người bào chữa hiện nay vẫn còn thụ động, nhất là trong việc yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân hỗ trợ, cung cấp các chứng cứ họ đang nắm giữ. Bởi vì pháp luật tố tụng hình sự hiện nay chưa có quy định về trách nhiệm này cũng như các chế tài đối với các hành vi cản trở, cố tình che giấu, không cung cấp chứng cứ, tài liệu khi có yêu cầu.
Theo khoản 3 Điều 81 BLTTHS năm 2015, trường hợp không thể thu thập được chứng cứ, tài liệu, đồ vật thì người bào chữa có quyền đề nghị cơ quan có thẩm quyền tiến hành thu thập. Đây là một trong những quy định tiến bộ của BLTTHS, tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở việc quy định như hiện nay, thì việc này khó có thể được bảo đảm bởi nó phụ thuộc nhiều vào mặt chủ quan từ phía các cơ quan tiến hành tố tụng.
Thứ ba, việc quy định các quyền cho người bào chữa nhưng không quy định chế tài cho hành vi vi phạm, cản trở… việc thực hiện các quyền đó là chưa đầy đủ. Do đó, cần bổ sung thêm quy định xử lý đối với các hành vi này, cụ thể có thể coi đây như trường hợp vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng. Bởi vì hậu quả của hành vi này mang lại nhiều khi rất nghiêm trọng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi của người được bào chữa, thậm chí có thể dẫn đến oan sai.
Thứ tư, vai trò của người bào chữa tại phiên tòa xét xử còn nhiều hạn chế nhất định vì nhiều lý do khác nhau. Hiện nay, tất cả những chứng cứ mà Viện kiểm sát giữ quyền công tố đều do cơ quan điều tra cung cấp để làm cơ sở buộc tội cho bị cáo. Tòa án xét xử thường dựa trên hồ sơ của cơ quan điều tra và bản cáo trạng của Viện kiểm sát. Luật sư cũng chỉ có thể dựa vào những chứng cứ do cơ quan điều tra kết luận để bảo vệ quyền lợi cho thân chủ của mình - “gỡ tội”. Do vậy, có thể thấy, chứng cứ cho quá trình “buộc tội” và “gỡ tội” cho bị cáo còn hạn chế, chủ yếu là nguồn chứng cứ của cơ quan điều tra.
Như vậy, các chứng cứ này chưa thể phản ánh hết tính khách quan của vụ án. Trong thực tiễn xét xử, nếu bị cáo khai giống với bút lục có trong hồ sơ vụ án thì HĐXX đánh giá là bị cáo đã thành khẩn khai báo, sẽ là cơ sở để HĐXX cân nhắc khi nghị án. Còn nếu bị cáo khai khác so với bút lục có trong vụ án thì thường sẽ bị HĐXX nhận định không ăn năn, hối cải. Đây là điều bất lợi cho bị cáo khi định khung và định hình.
3. Các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo
Một là, BLTTHS cần quy định về trách nhiệm cũng như chế tài đối với các hành vi cản trở, cố tình che giấu, không cung cấp chứng cứ, tài liệu của cơ quan tiến hành tố tụng khi người bào chữa có yêu cầu. Cần bổ sung quy định chế tài cho hành vi vi phạm, cản trở việc thực hiện các quyền cho người bào chữa. Bởi vì hậu quả của hành vi này mang lại nhiều khi rất nghiêm trọng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi của người được bào chữa, thậm chí có thể dẫn đến oan sai.
Hai là, cần phải có văn bản hướng dẫn cụ thể hơn về việc tham gia tố tụng của Bào chữa viên nhân dân và người đại diện hợp pháp cho bị can, bị cáo với tư cách là người bào chữa. Như vậy mới phát huy và thu hút được sự tham gia tố tụng của tổ chức xã hội và công dân.
Ba là, cần chú trọng và nâng cao hơn nữa chất lượng tranh luận tại phiên tòa. Trong giai đoạn tranh luận HĐXX có điều kiện nghe và nghiên cứu đầy đủ các quan điểm khác nhau (buộc tội, bào chữa) về vụ án để trên cơ sở đó có được phán xét chính xác, khách quan, toàn diện.
Bốn là, cần nâng cao ý thức pháp luật cho nhân dân nói chung và bị can, bị cáo nói riêng. Việc người bào chữa có tham gia tố tụng để bảo vệ bị can, bị cáo hay không phụ thuộc rất nhiều vào ý chí của bị can, bị cáo và người đại diện hợp pháp cũng như gia đình họ. Do vậy, việc thay đổi nhận thức về vai trò, vị trí của người bào chữa là cách tốt nhất giúp họ bảo vệ mình trước nguy cơ bị xâm phạm hoặc đe dọa bị xâm phạm các quyền tố tụng từ phía Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án và những người tiến hành tố tụng nhằm thực hiện quyền bào chữa của mình. Để thực hiện được điều đó thì công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật là khâu đầu tiên của quá trình thi hành pháp luật và có ý nghĩa, vai trò hết sức quan trọng trong việc tăng cường pháp chế, xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam XHCN của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân.
Năm là, cần nâng cao chất lượng chuyên môn và đào tạo nghề cho người bào chữa để tương xứng với vị trí, vai trò của người bào chữa trong thời kỳ mới. người bào chữa phải thường xuyên cập nhật kiến thức pháp luật, bồi dưỡng nghiệp vụ, trang bị các kỹ năng viết bài bào chữa, kỹ năng tranh luận thể hiện sự hùng biện khi thuyết phục HĐXX bằng sự lập luận chặt chẽ để đáp ứng yêu cầu thực tiễn thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo một cách có hiệu quả.
Sáu là, cần nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ, ý thức pháp luật của những người tiến hành tố tụng. Cần có chính sách xử lý nghiêm minh đối với những người sa sút về đạo đức, lương tâm và trách nhiệm trong các cơ quan bảo vệ pháp luật, tạo lòng tin đối với quần chúng nhân dân, góp phần đảm bảo cho các cơ quan tiến hành tố tụng và những người tiến hành tố tụng tuân thủ và chấp hành nghiêm pháp luật tố tụng hình sự nhằm đạt được lợi ích của nhà nước, của xã hội, đồng thời đảm bảo thực hiện quyền và lợi ích hợp pháp của công dân trong đó có quyền được bào chữa của bị can, bị cáo.
NGUYỄN THỊ YẾN HOA
Tòa án quân sự Quân khu 1
